मॅक्झिम गॉर्कीच्या आत्मचरित्राची त्रयी म्हणजे विश्वरूपदर्शन आहे. तो जन्मभर बिनभिंतीच्या विद्यापीठात शिकला आणि या विद्यापीठातील त्याचे शिक्षण त्याच्या लेखनभर विखुरले आहे…
मॅक्झिम गॉर्कीच्या आत्मचरित्राची त्रयी प्रसिद्ध आहे. ‘माय चाइल्डहूड डेज’
(माझे बालपण) हा अर्थातच बालपणाचे वर्णन करणारा भाग. लेखक व पत्रकार गॉर्की (१८६८-१९३६)चे मूळ नाव अॅलेक्से मॅक्सिलॉविच पेशकॉव्ह आणि त्याचा जन्म फार दारिद्र्यात नित्झनी नॉव्हगोर्ड या रशियातील खेड्यात झाला. तो पाच वर्षांचा असताना वडील पटकीने वारले. आईने त्याला आपल्या आईवडिलांकडे सोडून पुनर्विवाह केला. आजोबा शिवराळ व कठोर होते. पण आजी हळवी व लोककथांचे प्रेम असणारी. रंगारी काम करणाऱ्या आजोबांची चूल पेटणे कठीण झाले आणि आठव्या वर्षांपासून मॅक्झिम जहाजावर भांडी धुणे, कारखान्यात मजुरी करणे अशी अनेक कामे करू लागला. लिहा-वाचायला कामे करीत शिकला. कष्टाचे जिणे फार कठीण झाले तसा एकविसाव्या वर्षी तो दिशाहीन भटका मजूर बनला. एकोणिसाव्या शतकाच्या शेवटच्या दशकात लेखन सुरू करतानाच त्याने मॅक्झिम गॉर्की हे टोपण नाव निवडले. गॉर्कीचा अर्थच दुःखाची छटा असणारा ‘कडवट’ (बिटर) असा आहे. १८९२ साली त्याची ‘मॅकर छुद्र’ ही बालपणीच्या विदारक अनुभवावरील कथा प्रसिद्ध झाली. त्यानंतर लगेच ‘चोर व शेतकऱ्याचा मुलगा’ ही गरिबीचे वास्तव चित्रण करणारी कथा आली आणि त्याचे नाव रशियात गाजू लागले. शब्दचित्रे व कथा नंतर १९०६ साली त्याची ‘मदर’
प्रसिद्ध झाली आणि तो पहिल्या रांगेतील लेखक बनला. मधल्या काळात एक कादंबरी व नाटकाने त्या यशाची पूर्वतयारी केली.
त्याच्या आत्मचरित्राच्या दुसऱ्या खंडाचे नाव आहे ‘इन द वर्ल्ड’. उघड्या जगात तो रशियाच्या साम्राज्यात पोटाची खळगी भरण्यासाठी भटकत राहिला. साहित्यातील समाजवादी वास्तवाचा प्रणेता ठरला. नोबेल पुरस्कारासाठी पाच वेळा त्याचे नामांकन झाले होते. लिओ टॉलस्टॉय व चेकॉव्हशी त्याचे जवळचे संबंध होते. हलकीफुलकी अंगमेहनतीची कामे करता करता त्याने वाचन वाढवले. एका बाजूला विलक्षण अनुभव व दुसऱ्या बाजूला ग्रंथ त्याला ‘रचत’ होते. मार्क्सवादी चळवळीत तो एका निष्ठावंत कार्यकर्ता होता. त्याच्या साहित्यकृतीवर नाटके व चित्रपट निघाले. कॅप्रीच्या बेटावर त्याने सात वर्षे काढली. तीन वेळा हद्दपारी भोगली. ही संघर्षकथा आजही खिळवून ठेवते. ‘माय युनिव्हर्सिटीज्’ हा आत्मचरित्राचा तिसरा भाग १९२३ साली प्रसिद्ध झाला. कुठल्याही विद्यापीठात नियमित विद्यार्थी नसताना त्याने ‘माझी विद्यापीठे’ हे अनेक वचनी नाव मुद्दाम उपरोधासाठी निवडले असावे. गॉर्कीच्या आत्मचरित्राच्या तिसऱ्या भागाची सुरुवात वाचताना पन्नास वर्षांपूर्वी कर्मवीर भाऊराव पाटलांच्या रयत शिक्षण संस्थेतील ‘कमवा व शिका’ योजनेतील सवर्ण गरीब मुलांच्या चित्तरकथा आठवतात. औपचारिक शिक्षण सोडून गेलेले बरेच ‘लेब्राट’ (काम करून शिकणारे) ‘बेसकाट’ (मागासवर्गीय शिष्यवृत्तीधारक) हेच द्वंद्व गॉर्कीच्या चरित्रात दिसते.
गॉर्कीचा जन्मच ज्ञानसेवा करण्यासाठी आहे आणि विद्यापीठांना त्याच्यासारख्या तरुणांची गरज असल्याचे सांगतो. त्याचे ऐकून तो शिक्षण घेण्याच्या ओढीने आजीला सोडून सल्लागाराबरोबर प्रवासाला निघतो. तेव्हा आजी सांगते, ‘आता लोकावर चिडू नको. तू रागीट, हट्टी व भांडखोर आहेस. थेट आजोबावर गेला आहेस. त्याने काय वाढून ठेवलेय ते बघ. मूर्खासारखा जगला आणि बावळटासारखा संपला, कडवट म्हातारा. एक ध्यानात ठेव,
परमेश्वर माणसाला जोखत नाय. ती सैतानाची विशेष गुणवत्ता. ठीक गुडबाय.’ डोळे पुसत ती आता त्यांची पुर्नभेट होणार नाही असे म्हणते. तो अस्वस्थपणे भटकत राहील आणि ती मरून जाईल हे तिचे भाकीत खरे ठरल्याचे गॉर्कीने तटस्थपणे नोंदवले आहे. साध्या सरळ कथनाचा हा प्रवाह असंख्य वळणे घेतो. क्रांतीपूर्व रशियातील उलथा-पालथी आणि बदलत्या समाजप्रवाहाचे दर्शन सहजतेने घडवले आहे. ‘अॅन्ड नाऊ आय एम इन शल्फ-तातार कझान, इन क्राऊडेड वन-स्टोरी हाऊस…’ हे सारे मुंबैच्या कामगार चाळीतील वास्तव वाटते. ‘डाव्या’ नारायण सुर्व्यांच्या ‘माझे विद्यापीठ’चे उगमस्थान अथवा मूलाधार गॉर्कीच्या विद्यापीठात आहे. मात्र त्यांचे विद्यापीठ एका शहरातील आहे. गॉर्कीची ‘विद्यापीठे’ रशियातील अनेक गावांतील आहेत. येर्व्हेश्नॉव्हची आई त्याला कझानला कशासाठी आलास हा प्रश्न तिसऱ्या दिवशी विचारते. ‘विद्यापीठात प्रवेश घ्यायला’ असे तो म्हणताच ती चक्रावून भाजी चिरायच्या ऐवजी स्वतःचे बोट कापून घेते. जहाजावर स्वयंपाकी होता एवढ्या अनुभवावर त्याला विद्यापीठात प्रवेश कसा मिळणार या प्रश्नाने ती गोंधळून जाते.
हळुहळू उच्च शिक्षण हे दिवास्वप्न बनले. कुणाची मदत मिळेल, आणि नशीब उघडेल ही आशा त्याने सोडून दिली. स्वावलंबी जगण्याने ‘कोवळ्या वयातच मला परिस्थितीचा प्रतिकार करीत एखादा माणूस हा माणूस बनण्याचे पहिले ज्ञान मिळवतो ते मला झाले’ असे त्याने म्हटले आहे. उपाशी मरावे लागेल म्हणून तो होल्गा नदीकाठी गोदी कामगार बनला. शिक्षक प्रशिक्षण कॉलेजातील बश्किन हा एक विद्यार्थी त्याच्या परिचयाचा झाला. त्याचे आवडते पुस्तक ‘द काऊन्ट ऑफ मॉन्ते क्रिस्तो’ हे होते. तो कथा छान सांगायचा. वेश्यांसाठी गीते लिहायचा. त्याच्या लेखनशैलीचा मॅक्झिमला मत्सर वाटे. त्रुसोव्हच्या दुकानावर ‘घड्याळ दुरुस्ती दुकान’ ही पाटी होती. पण तो चोरीचा माल विकायचा. तो सायबेरिया, बोखारिया अशा मध्य आशियातील मुसलमानांच्या कथा छान सांगायचा. तिसऱ्या झार अलेक्झांडरच्या दरबारातील व चर्चमधील श्रेणीबद्ध भानगडी उकरायचा. हा झार चांगला होता पण दहशतवाद्यांनी त्याला ठार केला. अशी माणसं, परिसर आणि वाचन यामुळे साहसाने वेगळी वाट शोधण्याची आच लागली.
गॉर्कीने व्यक्तिचित्रे व कथांचा संग्रह प्रसिद्ध केला. त्यांचे मूलाधार आत्मचरित्रात सापडतात. जॉर्ज प्लेटनेव्ह त्याला ग्रामीण भागात शिक्षक होण्याचे गाजर दाखवतो. तो अभ्यासक्रम पूर्ण करूनही मॅक्झिमला वयाच्या अटीमुळे शिक्षकाची नोकरी मिळाली नाही. ते आळीपाळीने भाड्याच्या खोलीत एकच कॉट वापरीत. त्यांची घरमालकीण गाल्किना विद्यार्थ्यांना जोडीदारीण गाठून देई. एक अपत्य असलेली बाई अंधार पडताच एका विद्यार्थ्याच्या खोलीत जाई. ती श्रीमंत बाई त्या तरुणाला मात्र आवडत नसे. हा फार्स मुळातून वाचण्यासारखा आहे. नवीन कामाच्या शोधात भटकताना गॉर्कीने केलेले समाजाचे सूक्ष्म निरीक्षण महत्त्वाचे आहे. आपण समाजात, विशिष्ट गावात व संस्कृतीत वाढतो. पण त्यांच्या समग्र साक्षरतेचा दावा कुणीच करू शकत नाही. बेकायदा छापखाना चालवणाऱ्या काही तरुणांना अटक होते. गॉर्कीला सावध वागण्याची सूचना मिळते. आजूबाजूला हेर असतात. क्रांतीत सहभागी होताना त्याला हे सर्व अनुभव मार्गदर्शक ठरले. लेनिनच्या धोरणांचा पुरस्कार त्याने सुरुवातीला केला. पण त्याने लोकशाही समाजवादावरील श्रद्धेने पुढे त्याच्यावर टीका केली. त्याची किंमत मोजली; पण हुकूमशाही साम्यवाद त्याला नको होता.
बेकरीत नोकरी करताना ज्याच्याकडे तो संगीताचे धडे घेत होता त्या शिक्षकालाच पैसे चोरताना पकडतो. परत केलेल्या पैशातील दहा रूबल शिक्षक परत मागतो. असे अनेक प्रसंग गॉर्कीला मानसिक उद्वेगाने आत्महत्येचे प्रयत्न करायला लावतात. अशाच एका प्रसंगावर त्याने ‘अॅन इन्सिडन्ट इन द लाइफ ऑफ मॅकर’ ही कथा लिहिली. झारच्या पोलिसांचे हल्ले, चर्चचे अडथळे, गोळीबार, रोमासची हद्दपारी अशा अनेक घटनांचे कथन गॉर्कीने अलिप्तपणे केले आहे. आत्महत्येचे अयशस्वी प्रयत्न धक्कादायक आहेत.
समाराला स्थलांतर केल्यानंतर एका डेपोत रात्रीचा रखवालदार झाल्यानंतर गॉर्कीला वेगळ्याच अधोलोकाचे दर्शन घडते. देहविक्रय करणाऱ्या लुईसाचे शब्दचित्र त्याने सहृदयतेने रेखाटले आहे. इथेच तो ग्रामीण कलाकारासाठी गीते लिहू लागला. पशू व मानव यांच्यामधील संघर्ष तो समजून घेत होता. अन्य साहित्यिकांच्या भेटीचे उल्लेख त्याने भारावून केले आहेत. क्रांतिकारक म्हणून गुप्त पोलिस त्याची चौकशी करतात. हा फार्स रंजक व उद्‍बोधक आहे. त्यांचा प्रमुखच त्याला थोर लेखक कोरोलेन्कोची भेट घ्यायला सांगतो आणि त्यांच्या चर्चांचा वृत्तान्त लेखकाच्या जडणघडणीचे अंतरंग उलगडत जातो. वाङ्मयीन संस्कृतीवरचे त्याचे भाष्य मराठीला लागू पडावे. तो वृत्तपत्रात काम करू लागला. नंतर कथाकार ते कादंबरीकार असा प्रवास. प्रेमाच्या अनुभवांचे चित्रण देखील त्याने हातचे काही न राखता केले आहे.
थोडक्यात ढोंगी, उथळ,
बौद्धिकतेचा बडेजाव मांडणाऱ्या साहित्य संस्कृतीचा पोकळपणा समजून घेत त्याने त्या धुक्यातून शोधलेली स्वतःची वाट महत्त्वाची ठरली. ती त्याला विद्यापीठीय पदवीने मिळवून दिली नव्हती. त्याच्या बिनभिंतीच्या विद्यापीठातील अनुभवातून ती सापडली होती.
-- डॉ. आनंद पाटील
(लेखक गोवा विद्यापीठाच्या इंग्रजी विभागाचे माजी प्रमुख आहेत)
मूळ लेख इथे वाचता येईल.
